15 czerwca 1215 r. na Runnymede, łące nad Tamizą w okolicach Windsoru Król Anglii, Pan Irlandii, Książę Normandii i Akwitanii oraz Hrabia Andegawenii Jan bez Ziemi (1166-1216) podpisał akt Magna Carta Libertatum (Wielka Karta Swobód).
Akt ten – formalnie będący przywilejem królewskim (aczkolwiek nieco wymuszonym przez baronów pod wodzą niejakiego Roberta Fitzwaltera, słusznie zbulwersowanych królewskim uciskiem podatkowym i nadużyciami królewskich urzędników) z elementami umowy pomiędzy królem i wasalami – ogranicza władzę królewską, ustanawiając zasadę, że król i jego rządy nie stoją ponad prawem. Co więcej Magna Carta przyznaje feudałom prawo oporu przeciwko królowi w razie naruszenia przez niego praw stanowionych tymże aktem, w szczególności do wypowiedzenia posłuszeństwa i nawoływania do powszechnego powstania, jednakowoż w granicach rozsądku, a więc zachowana winna być „nietykalność naszej (królewskiej) osoby, naszej królowej i dzieci naszych” (tak art. 61 Magna Carta Libertatum).
„… barones referant causam illam ad residuos de illis viginti quinque baronibus, et illi viginti quinque barones cum communa tocius terre distringent et gravabunt nos modis omnibus quibus poterunt, scilicet per capcionem castrorum, terrarum, possessionum et aliis modis quibus poterunt, donec fuerit emendatum secundum arbitrium eorum, salva persona nostra et regine nostre et liberorum nostrorum; et cum fuerit emendatum intendent nobis sicut prius fecerunt.”
„… baronowie przedłożą ową sprawę reszcie owych dwudziestu pięciu baronów i ci wraz z ogółem mieszkańców całego kraju będą nas przymuszać i cisnąć wszelkimi dostępnymi dla nich sposobami, a mianowicie przez zabór zamków, ziem, posiadłości i inne dostępne im środki, dopóki wedle ich orzeczenia nie zostanie naprawione nadużycie, przy czym winna być zachowana nietykalność naszej osoby, naszej królowej i dzieci naszych; a kiedy to zostanie naprawione, winni nam okazywać posłuszeństwo, jak to uprzednio czynili.”
Jednocześnie Magna Carta Libertatum regulowała pewne zagadnienia materialnoprawne, kwestie natury procesowej, a nawet odsuwała od urzędów pewnych wymienionych z nazwisk urzędników, zajmujących się m. in. egzekucją wyroków sądowych (art. 50). Godzi się tu wspomnieć, że wśród nich dokument wymienia niejakiego Philipa Marca (Philippum Marc), piastującego m. in. godność szeryfa hrabstwa Nottinghamshire i królewskiego nadzorcy lasu Sherwood. Jak więc się okazuje, w legendzie o Robin Hoodzie mogło być ziarno prawdy, a nikczemny szeryf z Nottingham mógł nie być postacią wyłącznie legendarną. Do rysu tej postaci pasuje również to, że pomimo stanowczej deklaracji o usunięciu z urzędu zawartej w Karcie okazał się jednak nieusuwalny…
„Nos amovebimus penitus de balliis, parentes Gerardi de Athyes, quod decetero nullam habeant balliam in Anglia, Engelardum de Cygony, Petrum et Gionem et Andream de Cancellis, Gionem de Cygony, Galfridum de Martinny et fratres ejus, Philippum Marc et fratres ejus, et Galfridum nepotem ejus, et totam sequelam eorundem.”
„Całkowicie wyrugujemy z urzędów następujących krewnych Gerarda de Athyes, ażeby na przyszłość nie piastowali żadnej godności w Anglii; Engelarda de Cygony, Andrzeja, Piotra, Gyolma de Cygony, Godfryda de Martinny i jego braci, Filipa syna Marka i jego braci, Godfryda, jego wnuka oraz całe ich potomstwo.”
Magna Carta Libertatum uznawana jest za fundament porządku konstytucyjnego i gwarancję wolności obywatelskich, a także za początek demokracji brytyjskiej (4 z 63 pierwotnych artykułów są nadal częścią brytyjskiego systemu prawnego). Nie jest natomiast wbrew niektórym całkiem rozpowszechnionym opiniom początkiem instytucji praw człowieka, jako że poszczególne zapisy aktu różnicowały mocno pozycję prawną ludzi w zależności od ich statusu społecznego, a częściowo nawet płci, np. poprzez ograniczenie wartości dowodowej zeznań kobiet (tak art. 54 Magna Carta Libertatum).
„Nullus capiatur nec imprisonetur propter appellum femine de morte alterius quam viri sui.”
„Nikt nie będzie pojmany ani uwięziony, na podstawie oskarżenia kobiety o spowodowanie śmierci kogoś innego, aniżeli jej własnego męża.”
Jako że Jan z Bożej Łaski Król Anglii, Pan Irlandii, etc. uznał Magna Carta Libertatum za akt wymuszony (formalnie rzecz biorąc nie bez racji, jako że jego uzyskanie buntownicy poprzedzili zajęciem mu Londynu), odmówił realizacji jego postanowień odwołując się do papieża Innocentego III (1161–1216) i wnosząc o unieważnienie dokumentu, co też się stało już we wrześniu 1215 r. Wydarzenie to spowodowało wybuch tzw. pierwszej wojny baronów (1215–1217), w trakcie której Jan bez Ziemi zmarł – bynajmniej nie na polu bitwy, a rzekomo wskutek nadużycia wina brzoskwiniowego (co jednak należy traktować chyba w kategoriach pośmiertnego pomówienia, tym bardziej że zła sława ciągnie się za nim do czasów nam współczesnych, np. w plebiscycie Magazynu Historycznego BBC z 2006 r. nieszczęsny Jan bez Ziemi został wybrany na „najgorszego Brytyjczyka” XIII w ).
AKTUALIZACJA 15.06.2025 © ŁUKASZ SOBANIAK
Magna Carta Libertatum – oryginalny tekst łaciński
Magna Carta Libertatum – tekst angielski z zaznaczeniem artykułów obowiązujących i pomijanych.
Magna Carta Libertatum – tłumaczenie polskie.
Magna Carta Libertatum– audiobook w domenie publicznej LibriVox.