12 maja 1927 r. w Londynie funkcjonariusze policji działający w ramach kontrwywiadowczej operacji MI5 rozpoczęli przeszukanie budynku przy 49 Moorgate, gdzie mieściły się siedziby spółki ARCOS Ltd (All-Russian Co-operative Society Limited) i sowieckiego przedstawicielstwa handlowego. Konsekwencją afery ARCOSu było wypowiedzenie przez rząd premiera Stanleya Baldwina brytyjsko-sowieckich stosunków dyplomatycznych.
W ukrytym pomieszczeniu w piwnicy ujawniono dokumenty i urządzenia potwierdzające, że działalność handlowa była przykrywką do działań wywiadowczych i dywersyjnych przeciwko Wielkiej Brytanii. Jednak najbardziej poszukiwany dokument – przekazany pracownikom przedstawicielstwa regulamin szkolenia personelu latającego Royal Air Force, mający być koronnym dowodem – nie został odnaleziony, prawdopodobnie szyfrant palący dokumenty w trakcie przeszukania zdążył go zniszczyć.
Jakkolwiek działania policji (a w rzeczywistości MI5) były z założenia bezprawne w zakresie rewizji w budynku przy 49 Moorgate (Spółka ARCOS Ltd mogła legalnie używać szyfrów, a przedstawicielstwo handlowe chronił immunitet) rząd Jego Królewskiej Mości krótkowzrocznie uznał, że korzyści wynikające z publicznego ujawnienia dowodów antybrytyjskiej działalności sowieckiej placówki „handlowej” są ważniejsze, albowiem umożliwią zerwanie stosunków dyplomatycznych i wydalenie dyplomatów ZSRR, co miało skutecznie i na zawsze zablokować możliwości sowieckiej działalności wywiadowczej na terenie Wielkiej Brytanii. Zgodnie z tymi założeniami w dniu 26 maja 1927 r. po przedstawieniu swojej decyzji Izbie Gmin rząd premiera Stanleya Baldwina wystosował notę o zerwaniu brytyjsko-sowieckich stosunków dyplomatycznych. Oczywiście strona sowiecka zaprzeczyła zarzutom, podkreślając nie bez racji naruszenie stosownych uregulowań prawnych i sugerując, że kompromitujące dokumenty podrzucono na potrzeby bezprawnego przeszukania.
Czas pokazał, że brytyjskie kalkulacje co do położenia kresu sowieckiej działalności agenturalnej były całkowicie błędne. Po wznowieniu stosunków dyplomatycznych w 1929 r. działalność wywiadowcza sowieckich dyplomatów została ograniczona, a zastąpiono ją w latach trzydziestych systemem nielegalnych agentów przenikających do struktur państwa, znacznie trudniejszym do kontrolowania. W kolejnej dekadzie przyniosło to rezultaty w postaci siatki Cambridge Five. Ponadto w wyniku afery ARCOSu ujawniony został fakt, że Brytyjczycy czytali sowieckie szyfry, co spowodowało ich zastąpienie w przypadku depesz o najwyższym znaczeniu systemem kluczy jednorazowych, praktycznie niemożliwych do złamania. Utrudniło to mocno pracę odpowiednich brytyjskich służb.
Jak widać, z punktu widzenia działalności kontrwywiadowczej znaczniej bardziej efektywne byłoby dalsze prowadzenie obserwacji sowieckiego przedstawicielstwa handlowego i kontrolowanie jego działań – bez konieczności wątpliwego prawnie przeszukania budynku chronionego immunitetem dyplomatycznym.
Afera ARCOSu pokazuje, że nawet w sytuacji starcia z przeciwnikiem tak bezwzględnym jak sowiecki wywiad ewentualne złamanie procedur prawnych powinno być poprzedzone wnikliwą interdyscyplinarną analizą – albowiem kuszące doraźne korzyści mogą nie zrównoważyć poniesionych kosztów.
07.06.2022 © ŁUKASZ SOBANIAK
Przesłanki decyzji rządu Stanleya Baldwina o zerwaniu stosunków dyplomatycznych ze Związkiem Sowieckim 24 maja 1927 r. Justyna Piątek, Acta Universitatis Lodziensis. Folia Historica, 85/2010.
3 kwietnia 1940 r. rozpoczęły się masowe egzekucje polskich oficerów z obozów w Kozielsku, Ostaszkowie i Starobielsku (zbrodnia katyńska). Ogółem rozstrzelano co najmniej 21 768 obywateli II Rzeczpospolitej.