18 marca 1921 r. w Rydze podpisano traktat pokojowy kończący wojnę polsko-bolszewicką (1919-1920).
Podpisanie traktatu ryskiego. 18 marca 1921 r.
Autor nieznany. Źródło: Adam Szelągowski, Wiek XX. Warszawa 1938.
Domena publiczna, via Wikimedia Commons
Obie walczące strony nie osiągnęły strategicznych celów prowadzonej wojny. Bolszewicy nie zdołali „po trupie białej Polski” wyeksportować rewolucji do Niemiec, a Polacy nie zapewnili istnienia niepodległej Ukrainy, która oddzielałaby Polskę od Rosji.
Jednak w 1921 r. obie strony były na tyle wyczerpane wyniszczającą wojną, że zawarcie pokoju, który usankcjonowałby formalnie zawieszenie broni trwające już od 18 października 1920 r. było dla nich priorytetowe. Największe znaczenie dla decydentów miał więc pierwszy z 26 artykułów traktatu, który brzmiał: „Obie układające się strony oświadczają, że stan wojny pomiędzy niemi ustaje”. Pozostałe artykuły szczegółowo regulowały kwestie związane z wytyczeniem granicy, wzajemnymi repatriacjami obywatelami, zwrotem dóbr kultury i wreszcie z rozliczeniami.
W Warszawie traktat ryski uznano oczywiście za sukces i powód do świętowania, jednakże dla Polaków zamieszkałych na wschodniej części Białorusi z Mińskiem, którą delegacja polska (zdominowana przez endecję) zgodziła się pozostawić po stronie sowieckiej była to katastrofa. Teoretycznie Polacy w trybie przewidzianym w artykule VI traktatu mogli się repatriować do Polski, co jednak strona sowiecka utrudniała. Do zakończenia akcji repatriacyjnej w 1924 r. po stronie sowieckiej pozostało ponad 1,5 miliona Polaków. Ludzie ci w dużej części padli ofiarami tzw. akcji polskiej NKWD w 1937 r. Dla mieszkańców tej części Europy komunizm rozpoczął się dwadzieścia lat wcześniej…
Traktat ryski formalnie obowiązywał aż do konferencji poczdamskiej w 1945 roku. W praktyce jednak strona sowiecka od początku naruszała jego postanowienia, m. in. w zakresie repatriacji Polaków, a także zwrotu polskiego dorobku kulturalnego, mienia publicznego i prywatnego oraz wypłacenia Polsce odszkodowania za kapitały mieszkańców byłego Królestwa Polskiego w rosyjskich bankach. Z dniem 17 września 1939 roku ZSRR oficjalnie odstąpił od uznawania traktatu ryskiego jako zawartego z „państwem nieistniejącym” (nota dyplomatyczna Ludowego Komisarza Spraw Zagranicznych Władimira Potiomkina z 17.09.1939).
AKTUALIZACJA 27.03.2021 © ŁUKASZ SOBANIAK
Czym był Traktat Ryski? Kresy24.pl. 27 września 2012
Traktat ryski – sukces czy porażka? JPilsudski.org.pl. 17 maj 2012
3 kwietnia 1940 r. rozpoczęły się masowe egzekucje polskich oficerów z obozów w Kozielsku, Ostaszkowie i Starobielsku (zbrodnia katyńska). Ogółem rozstrzelano co najmniej 21 768 obywateli II Rzeczpospolitej.