25 sierpnia 1941 r. w godzinach porannych rozpoczęła się jedna z najmniej znanych operacji II wojny światowej: brytyjsko-sowiecka interwencja w Iranie (Operacja Y), zakończona abdykacją i uwięzieniem szacha Rezy Pahlawiego oraz okupacją kraju.
Reza Shah Pahlavi
(1878-1944)
Autor nieznany.
Około 1931 r.
Domena publiczna,
via Wikimedia Commons
Formalnie neutralny Iran pozostawał jednak w bliskiej współpracy gospodarczej z III Rzeszą. Jednocześnie geostrategiczne położenie i bogate zasoby ropy naftowej spowodowały, że niemieckie wpływy w tym rejonie uznano za zagrożenie dla interesów brytyjskich. Antybrytyjskie powstanie w sąsiednim Iraku (kwiecień 1941 r.) wspierane przez dywersję niemiecką potwierdziło te obawy, co w znacznym stopniu przyczyniło się do interwencji w Iranie.
21 czerwca 1941 r. generał Claude Auchinleck, dowódca sił brytyjskich w Indiach wysłał do War Office depeszę, w której ostrzegał, że jeśli Niemcy zajmą bazy lotnicze w Iranie, to cały obszar Zatoki Perskiej będzie zagrożony nalotami, minowaniem, desantem spadochronowym i sabotażem. Zarekomendowano zabezpieczenie szlaków handlowych z Indii do Basry, a także rafinerii w Iranie. W lipcu 1941 r. te rekomendacje poparł Winston Churchill. W międzyczasie rozpoczęcie wojny niemiecko-sowieckiej 22 czerwca 1941 r. umożliwiło podjęcie współpracy z ZSRR, który w nowozaistniałej sytuacji również był zainteresowany wyeliminowaniem niemieckich wpływów w Iranie (w przypadku rozwoju wydarzeń przewidywanych w depeszy generała Auchinlecka niemieckie lotnictwo mogłoby zaopatrywać Wehrmacht na obszarze Związku Sowieckiego i atakować cele na Kaukazie).
W tej sytuacji działania wojenne były nieuniknione, a ultimatum przedstawione rządowi Iranu i jego ewentualna realizacja bez większego znaczenia dla rozwoju wypadków.
Mapa z zaznaczeniem kierunków dziań sił brytyjskich i sowieckich w czasie interwencji 1941 r.
NEA Telephoto. Źródło: Iowa City Press Citizen Newspaper Archives August 26, 1941.
Domena publiczna, via Wikimedia Commons
Po krótkiej (choć w niektórych rejonach zaciętej) obronie wobec znacznej przewagi brytyjsko-sowieckiej doszło do rozejmu, którego warunkiem była m. in. deportacja większej części Niemców obecnych w kraju. Sowieci ponadto zażądali prawa utrzymywania w Iranie jednej brygady sił lądowych i 50 samolotów (co jednak nie spotkało się z poparciem Brytyjczyków). Następnie zażądano, aby Iran zamknął przedstawicielstwa dyplomatyczne Niemiec, Rumunii, Węgier i Włoch.
Wobec nie dość szybkiej realizacji powyższych żądań siły brytyjsko-sowieckie zajęły Teheran. Reza Szah Pahlavi pod naciskiem aliantów abdykował na rzecz syna Mohammada Rezy Pahlaviego. Rozpoczęła się ciężka dla Iranu okupacja trwająca do 1946 r.
AKTUALIZACJA 26.08.2021 © ŁUKASZ SOBANIAK
Brytyjsko-sowiecka agresja na Iran w 1941 roku: przyczyny, przebieg i konsekwencje. Robert Czulda. Przegląd Historyczno-Wojskowy 16 (67)/1 (251), 47-74. 2015.
3 kwietnia 1940 r. rozpoczęły się masowe egzekucje polskich oficerów z obozów w Kozielsku, Ostaszkowie i Starobielsku (zbrodnia katyńska). Ogółem rozstrzelano co najmniej 21 768 obywateli II Rzeczpospolitej.