6 lipca 1934 r. rozpoczął działalność obóz odosobnienia w Berezie Kartuskiej (aktualnie Białoruś), zorganizowany przez władze II Rzeczypospolitej pod oficjalną nazwą Miejsce Odosobnienia w Berezie Kartuskiej.
Choć z założenia ten nadzwyczajny środek ochrony porządku prawnego państwa miał funkcjonować tylko przez 12 miesięcy, w rzeczywistości działał do września 1939 r. W latach 1934–1939 trafiali do Berezy podejrzani o działalność terrorystyczną, wywrotową oraz przeciwnicy polityczni sanacji (głównie komuniści, narodowcy i nacjonaliści ukraińscy), od 1937 r. więziono w nim także przestępców gospodarczych oraz kryminalnych, a przed wybuchem II wojny światowej – podejrzewanych o dywersję i szpiegostwo na rzecz III Rzeszy.
Osadzenie odbywało się na okres 3 miesięcy (z możliwością przedłużenia), bez orzeczenia sądowego – na podstawie decyzji administracyjnej ministra spraw wewnętrznych (na wniosek starosty lub komendanta policji, zaaprobowany przez wojewodę), od której nie służył żaden środek odwoławczy.
W ciągu pięciu lat istnienia Miejsca Odosobnienia w Berezie Kartuskiej osadzono tam około trzech tysięcy osób. Udokumentowana liczba ofiar śmiertelnych nie przekracza dwudziestu osób.
Jakkolwiek pobyt w Berezie miał złamać psychicznie osadzonych (stosowano szeroki wachlarz szykan i tortur) nie był to z pewnością obóz koncentracyjny porównywalny z obozami koncentracyjnymi III Rzeszy w ich ostatecznym, najbardziej znanym kształcie czy też sowieckimi łagrami (co jest czasami sugerowane).
Rozporządzenie będące podstawą funkcjonowania ośrodka w Berezie Kartuskiej uchyliły emigracyjne władze Rzeczpospolitej Polskiej rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 26 września 1941 r. (Dziennik Ustaw Dz.U.1941.6.14). W preambule tegoż aktu stwierdzono, że uchylane nim rozporządzenie naruszyło godność człowieka i podstawowe prawa obywatela, podeptało zasadę wolności myśli i sumienia, co było sprzeczne z duchem i wiekową tradycją Narodu Polskiego oraz pogwałciło zasadę niezawisłości sądów, będącą najistotniejszą podstawą państwa praworządnego.
Nie sposób gorzko nie zauważyć, że mimo tych szczytnych deklaracji funkcjonował już wtedy kolejny obóz izolacyjny dla „winnych klęski wrześniowej, wichrzycieli i politycznych awanturników”, a w praktyce przeciwników politycznych generała Sikorskiego. Choć przebywający w szkockim Rothesay (wyspa Bute) nie byli poddawani tak brutalnemu traktowaniu jak osadzeni w Berezie, prawne podstawy funkcjonowania obozu były równie wątpliwe, co zresztą skończyło się interwencją członków brytyjskiego parlamentu w 1942 r. i likwidacją obozu w następnym roku.
AKTUALIZACJA 06.07.2021 © ŁUKASZ SOBANIAK
Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 17 czerwca 1934 r. w sprawie osób zagrażających bezpieczeństwu, spokojowi i porządkowi publicznemu. Dziennik Ustaw 1934 nr 50 poz. 473. Internetowy System Aktów Prawnych, 17.06.1934
Aspekty prawne utworzenia obozu odosobnienia w Berezie Kartuskiej i reakcje środowisk politycznych. Wybór materiałów i dokumentów. Wojciech Śleszyński, Беларускі Гістарычны Зборнік – Białoruskie Zeszyty Historyczne nr 20, 2003.
Bereza Kartuska – jak było naprawdę? kresy24.pl, 15.04.2021.
Bereza Kartuska – czarna karta historii II RP. Bohdan Piętka, Myśl Polska, nr 39-40 (28.09-5.10.2014)
Czy Bereza Kartuska była obozem koncentracyjnym? Rafał Kuzak, Kamil Janicki. WielkaHISTORIA. 21.08.2019
Zwyczajny dzień w Berezie Kartuskiej. Szczera relacja polityka zesłanego do sanacyjnego obozu. Rafał Kuzak. WielkaHISTORIA. 4.07.2021